نقد و بررسی کتاب آبشوران

کتاب آبشوران ، مجموعه‌ ای از ۱۲ داستان کوتاه به‌ هم‌ پیوسته نوشته‌ علی‌ اشرف درویشیان ، اولین بار در سال ۱۳۵۳ با نام مستعار «لطیف تلخستانی» منتشر شد . این اثر که در محله‌ فقیرنشین آبشوران (آشورا) در کرمانشاه می‌ گذرد ، با رویکردی رئالیستی ، زندگی پر رنج و فلاکت طبقه‌ محروم جامعه‌ ایران در دوران پهلوی را به تصویر می‌ کشد . در ادامه ، نقد و بررسی این کتاب را از جنبه‌ های مختلف ارائه می‌ دهیم :

درون‌ مایه و مضمون

آبشوران به شکلی عمیق و تأثیرگذار به مسائل اجتماعی نظیر فقر ، اختلاف طبقاتی ، بی‌ سوادی ، خرافات ، مردسالاری ، و تبعیض جنسیتی می‌ پردازد . داستان‌ ها از زاویه دید اول شخص و از زبان کودکی به نام اشرف (که به احتمال زیاد خود نویسنده است) روایت می‌ شوند و خاطراتی واقعی از کودکی و نوجوانی درویشیان را بازتاب می‌ دهند . این اثر نه تنها یک روایت ادبی ، بلکه نوعی نقد سیاسی – اجتماعی است که معضلات طبقات فرودست را با صداقت و صراحت به نمایش می‌ گذارد . فقر در این داستان‌ ها نه تنها یک وضعیت اقتصادی ، بلکه موقعیتی اجتناب‌ ناپذیر است که شخصیت‌ ها را در خود محبوس کرده و امیدی به رهایی از آن ندارند .

درویشیان با تمرکز بر زندگی روزمره‌ خانواده‌ ای فقیر در محله‌ آبشوران ، به خواننده نشان می‌ دهد که چگونه فقر ، جهل ، و سنت‌ های نادرست ، چرخه‌ ای معیوب را در زندگی این افراد ایجاد می‌ کنند . برای مثال ، در داستان‌ هایی مثل «خانه‌ ی ما» یا «دو ماهی در نقلدان» ، گرسنگی ، ترس از تنبیه پدر ، و فشارهای اجتماعی با زبانی ساده و تأثیرگذار توصیف می‌ شوند که خواننده را به هم‌ ذات‌ پنداری عمیق با شخصیت‌ ها وا می‌ دارد .

سبک و زبان

قلم درویشیان در آبشوران ساده ، روان ، و بدون تکلف است . او از زبانی عامه‌ پسند و نزدیک به گفتار مردم محله‌ آبشوران استفاده می‌ کند که به همراه لهجه‌ محلی و اصطلاحات کرمانشاهی ، حس اصالت و باور پذیری را به متن می‌ افزاید . این سادگی در نثر ، همراه با انتخاب زاویه دید اول شخص ، به درویشیان اجازه می‌ دهد تا احساسات و تجربیات شخصی‌ اش را با صداقت منتقل کند ، به‌ گونه‌ای که خواننده خود را در میان گل و لای و مشکلات محله‌ آبشوران احساس می‌ کند .

یکی از ویژگی‌ های برجسته‌ سبک درویشیان ، پرهیز از خودنمایی ادبی است . او به جای استفاده از آرایه‌ های پیچیده ، با توصیفات دقیق و ملموس ، فضایی واقعی خلق می‌ کند . برای نمونه ، در توصیف یک بعد از ظهر پاییزی : «آفتاب روی دیوار کاهگلی حیاط رنگ می‌ باخت ؛ دلم می‌ خواست آفتاب نرود . هیچ وقت نرود و مشق‌ هایم خود به خود نوشته بشوند و بابام از خواب بیدار نشود» این جملات نه تنها فضا سازی قوی دارند ، بلکه حس نا امیدی و درماندگی را به شکلی ملموس منتقل می‌ کنند .

شخصیت‌ پردازی و فضا سازی

شخصیت‌ های آبشوران ، به‌ ویژه کودکان (اشرف ، اکبر ، اصغر) و مادر دلسوز خانواده ، به دلیل واقعی بودن و ریشه داشتن در تجربیات زیسته‌ ی نویسنده ، بسیار باور پذیرند . محله‌ ی آبشوران خود به‌ عنوان یک شخصیت در داستان‌ ها حضور دارد ؛ گاهی زمین بازی کودکان است ، گاهی با سیلاب‌ هایش خشمگین می‌ شود و گاه به شکلی نمادین ، راوی رنج‌ های ساکنان اش است .

درویشیان با مهارت ، جزئیات زندگی روزمره را به تصویر می‌ کشد : از گرسنگی و ترس از تنبیه پدر گرفته تا شیطنت‌ های کودکانه و حسرت‌ های کوچک . این جزئیات ، همراه با فضا سازی دقیق ، خواننده را به دل محله‌ ای فقیر نشین می‌ برند که در آن فقر و فلاکت ، بخشی جدایی‌ ناپذیر از زندگی است .

نقاط قوت

واقع‌ گرایی قدرتمند : درویشیان با تکیه بر رئالیسم ، تصویری بی‌ رحمانه اما صادقانه از زندگی طبقات فرودست ارائه می‌ دهد . این واقع‌ گرایی ، به‌ ویژه در مقایسه با آثار دیگر نویسندگان معاصر ، از نقاط قوت اصلی کتاب است .

نثر صمیمی و روان : زبان ساده و صمیمی کتاب ، آن را برای طیف وسیعی از خوانندگان قابل‌ فهم و جذاب می‌ کند .

نقد اجتماعی : آبشوران فراتر از یک مجموعه داستان ، یک سند اجتماعی است که نابرابری‌ ها و مشکلات جامعه‌ ی ایران پیش از انقلاب را به تصویر می‌ کشد .

تأثیر عاطفی : داستان‌ ها با روایت‌ های غم‌ انگیز و در عین حال ملموس ، احساس همدلی عمیقی در خواننده ایجاد می‌ کنند . خوانندگان در نقدهای خود ، از تأثیر عاطفی قوی کتاب و تداعی خاطرات کودکی‌ شان سخن گفته‌ اند .

نقاط ضعف

تکرار درون‌ مایه‌ ی فقر : برخی منتقدان معتقدند که تأکید بیش از حد بر فقر و فلاکت ، ممکن است در بخش‌ هایی از کتاب یکنواخت به نظر برسد . با این حال ، درویشیان با مهارت در نثر و تنوع در داستان‌ ها ، از دل‌ زدگی خواننده جلوگیری کرده است .

محدودیت زاویه دید : استفاده از زاویه دید اول شخص ، اگرچه به صمیمیت متن کمک کرده ، اما گاهی باعث می‌ شود نگاه به مسائل اجتماعی از منظر محدود یک کودک باشد و تحلیل عمیق‌ تر مسائل بزرگسالانه کمتر دیده شود .

مقایسه با آثار دیگر

در مقایسه با مجموعه داستان‌ های مشابه ، مانند «باغ» نوشته‌ ی پرویز دوایی ، آبشوران رویکردی تلخ‌ تر و انتقادی‌ تر دارد . در حالی که دوایی با نگاهی نوستالژیک و مهربانانه به کودکی در فقر می‌ پردازد ، درویشیان بر رنج و سختی تأکید دارد و از این منظر ، اثری بی‌ رحمانه‌ تر و واقع‌ گرایانه‌ تر ارائه می‌ دهد .

جمع‌ بندی

آبشوران اثری است که با نثر ساده و صمیمی ، اما پرقدرت ، خواننده را به دل رنج‌ ها و فلاکت‌ های یک محله‌ فقیرنشین در ایران پیش از انقلاب می‌ برد . درویشیان با تکیه بر رئالیسم و تجربیات شخصی ، موفق شده است اثری خلق کند که هم سند اجتماعی ارزشمندی است و هم از نظر ادبی ، اثری تأثیرگذار و ماندگار . این کتاب به علاقه‌ مندان ادبیات معاصر ایران ، به‌ ویژه کسانی که به داستان‌ های اجتماعی و واقع‌ گرایانه علاقه دارند ، به شدت توصیه می‌ شود .